Mineraal van de Maand: Gips

Gips is een calcium bevattende sulfaat mineraal met de formule: CaSO₄·2H₂O. Het mineraal hoort tot de klasse van de sulfaten, dat is de 7^e klasse volgens de indeling van Strunz. Sulfaat mineralen hebben allemaal een [SO₄] groep in hun chemische formule. Tot de 7^e klasse worden ook gerekend de chromaten; dit zijn verbindingen met een [CrO₄] groep, molybdaten; verbindingen met een [MoO₄] groep en de wolframaten; verbindingen met [WO₄] groep. Gips is een zacht mineraal, het kan met de nagel gekrast worden. In de hardheid schaal van Mohs staat het dan ook als "2" genoteerd.

In een bepaalde richting van het kristal kan gips goed gespleten worden. In de andere kristal richtingen is er geen goede splijting mogelijk en breekt het mineraal als je er druk op uit oefent. Het mineraal was al bij de Grieken bekend.

Ontstaan

Gips wordt vaak in één adem genoemd met anhydriet, CaSO₄. Meestal komen beide mineralen samen voor in afwisselende lagen. Als anhydriet water opneemt wordt het omgezet in gips. Veel grote gipsafzettingen zijn gevormd uit anhydriet. De omzetting gaat gepaard met een sterke toename van het volume. Het gevolg is dat bij gips voorkomens pseudo-tektonische verschijnselen (plooiing en omhoog persen van gesteente lagen) optreden. Vele gipsafzettingen zijn door de omzetting van anhydriet ontstaan.

Gips (en ook anhydriet) kan ontstaan als gevolg van verdamping van zeewater in afgesloten bekkens, hetzelfde milieu waarin ook zout wordt gevormd. Reusachtige gebieden met dikke lagen gips kunnen zo ontstaan. In aride (=droge) en semi-aride gebieden kan door de capillaire (opzuigende) werking sulfaat houdend grondwater omhoog komen en reageren met de aanwezige kalk en zo gips concreties van meerdere kristallen vormen. De waterige oplossing bevat meestal (zand)korrels die in de gips kristallen ingesloten raken. Deze concreties komen soms als korsten voor, maar de gipskristallen kunnen ook rozetvormig optreden en dan de z.g. woestijnrozen vormen.

Een derde ontstaanswijze komt voor in sulfidische ertsafzettingen met name als er veel pyriet aanwezig is. Het grondwater in deze ertsafzettingen heeft een zekere concentratie van SO₄. Als er dan ook nog calcium beschikbaar is, kan gips uitkristalliseren. Dit gebeurt bij relatief lage temperatuur. Er kunnen zeer grote kristallen gevormd worden tot wel een meter lang. Zie afbeelding 2. In Mexico is in 2000 een grot ontdekt met gipskristallen die soms meer dan 10 meter lang waren. Zie voor meer info de website van Grenswetenschap.

Woestijnrozen

De kleur van de woestijn-/gipsrozen heeft vaak de typisch kleur van het betreffende gebied waar ze gevonden worden. Afbeelding 3 toont een gipsroos (woestijnroos) uit Algerije. De roodbruine ingesloten zandkorrels van het Sahara zand geven de roodbuine kleur aan de gipsroos. Afbeelding 4 is een gipsroosje uit Toscane. Het ingesloten materiaal heeft een totaal andere kleur.

Uiterlijk

Gips is een wit mineraal dat meestal massief voorkomt. Als het massieve materiaal aantrekkelijke kleuren vertoont kan het voor siervoorwerpen gebruikt worden (de z.g. albast). Synthetisch kleuren van albast komt vaak voor. Gips kan ook een vezelig uiterlijk hebben en heeft dan meestal een satijnachtige glans terwijl ruwe gips en/of gipskristallen meer een glasglans vertonen. Zuivere gipskristallen zijn volkomen transparant. Grote platen transparant gips worden Mariaglas genoemd.

Gips kan door allerlei bij mengingen gekleurd worden. Het gaat hierbij meestal om insluitsels, zoals reeds genoemd is bij de woestijnrozen, maar het kan ook gaan om chemische bijmenging b.v. door koper verbindingen. De volgende kleuren van gips zijn beschreven: grauw grijs, honinggeel, bruin, bruinrood, zwart. In zeldzame gevallen komen groene en roze gekleurde gips voor. Over specimen in deze kleuren is altijd veel discussie geweest over de echtheid. Is het wel een natuurlijk ontstane kleur of heeft de mens een handje geholpen.

Kristalvorm

Gips kristalliseert in het monokliene kristalsysteem. Meestal hebben de kristallen een tabletvormig uiterlijk. Soms zijn de kristallen een beetje prismatisch. Langgerekte kristallen zijn veel zeldzamer. Gips vertoont ook vaak tweeling vormen. De z.g. zwaluwstaart tweelingvorm en de Montmartre tweelingvorm. Deze laatste is genoemd naar de gips tweelingkristallen die vroeger gevonden werden in het gebied van Montmartre. De twee soorten zijn vaak lastig uit elkaar te houden. 

Twee kristalvormen in 3D, met welwillende toestemming van SMORF geplaatst.

(sleep met de muis over een kristal om deze te roteren)

Vindplaatsen

Er zijn zo veel plaatsen op de wereld waar gips voor komt, dat het ondoenlijk is om hier een opsomming te geven.


Tekst en foto’s van eigen collectie materiaal: Herman van Dennebroek

Gebruikte bronnen

1. Minerals and their Localities, door J.H. Bernard en J. Hyršl; uitg. Granit
2. Mineralen herkennen, door Paul Tambuyser; uitg. P. Tambuyser
3. Lehrbuch der speziellen Mineralogie, door A.G. Betechtin; uitg. Deutscher Verlag für Grundstoffindustrie, Leipzig
4. Thieme's Mineralenboek; H.Bögel, vertaling H. Krul; uitg. Thieme & Cie