Mineraal van de Maand: Pyromorfiet

Pyromorfiet is een lood houdend fosfaat mineraal, met als formule: Pb₅[Cl|(PO₄)₃]. Het mineraal behoort tot de klasse van de Fosfaten, Arsenaten en Vanadaten (klasse 8 volgens de indeling van Strunz). De mineralen uit deze klasse hebben respectievelijk een fosfaatgroep [PO₄], een arsenaatgroep [AsO₄] of een vanadaatgroep [VO₄] in hun chemische samenstelling. Pyromorfiet heeft een hardheid van 3,5 tot 4 en een dichtheid van 6,7 tot 7,1.

De 8e Klasse is enorm soortenrijk en kent ruim 400 mineralen, de meeste mineralen hebben een lage hardheid en zijn meestal goed oplosbaar in zuren. Voor verzamelaars telt vooral de vele felle kleuren die de mineralen uit deze klassen kunnen vertonen.

Pyromorfiet is verder ingedeeld bij de apatietgroep. De meest bekende mineralen uit deze groep zijn:

• chloorapatiet Ca₅[Cl|(PO₄)₃]
• hedyphane
• pyromorfiet Pb₅[Cl|(PO₄)₃]
• mimetesiet (of mimetiet) Pb₅[Cl|(AsO₄)₃]
• vanadiniet Pb[Cl|VO₄)₃]

Deze mineralen horen allemaal tot het hexagonale kristal stelsel.

Pyromorfiet komt samen met andere mineralen voor in de oxidatie zones van ertsafzetting. Daar waar pyromorfiet als begeleider van galeniet (lood) afzettingen voorkomt, wordt het mede als looderts gebruikt. Het aantal voorkomens van pyromorfiet is wereldwijd heel groot. Op Mindat worden 1667 vindplaatsen opgesomd. In West Europa zijn, op één na, geen actieve mijnen meer waar pyromorfiet gevonden wordt. In de actieve Clara mijn, bij Wolfach in het Zwarte Woud, Duitsland, behoort pyromorfiet tot de vondstmogelijkheden. Enkele vindplaatsen in Europa die bekend zijn om mooie pyromorfiet vondsten in het verleden zijn: Bad Ems, Duitsland (bekend om zijn Emser tonnetjes, zie bij: Uiterlijk); Les Farges mijn, Corrèze, Frankrijk; Cordoba, Andalusië, Spanje; El Horcajo, Ciudad Real, Spanje en Caldbeck Fells, Cumbria, Engeland.

De naam pyromorfiet is afkomstig uit het Grieks: pyr = vuur en morfè = vorm. Als pyromorfiet verhit wordt en tot kleine bolletjes smelt ontstaan bij het afkoelen uit de bolletjes weer kristallen. Pyromorfiet vormt vaak kristallen met een zeskantige (hexagonaal) uiterlijk. De kristallen kunnen langgerekt zijn maar ook gedrongen van vorm en soms zelfs tonvormig. Vooral de kristallen uit Bad Ems in Duitsland staan bekend om hun tonvormig uiterlijk. Het mineraal komt ook voor in botryoidale vorm en soms zelfs korrelig.

Kleur

Pyromorfiet wordt soms wel "groen-looderts" genoemd. Dit is een misleidende naam, want pyromorfiet kan behalve vele variëteiten van groen ook groen- geel, geel, oranje, grijs en bruin gekleurd zijn. Soms zijn de kristallen doorschijnend. De glans van de kristallen is vaak hoog. Kenmerkend is verder dat binnen een kristal vaak verschillende kleurzones aanwezig zijn. Die kleurveranderingen hebben te maken met verschillen in chemische samenstelling.

Pyromorfiet of mimetesiet?

Kristallijne mineralen zijn opgebouwd uit een regelmatige stapeling van de atomen waaruit ze bestaan, het rooster. Die regelmatige opbouw is de oorzaak van de fraaie vormen van de kristallen. In veel gevallen is het mogelijk in een rooster de atomen van een bepaald element te vervangen door atomen van een ander element. Men spreekt hierbij van 'solid solution'.

Ook bij pyromorfiet en mimetesiet hebben we te maken met solid solutions. Zo kan b.v. in pyromorfiet (Pb₅[Cl|(PO₄)₃]) fosfor vrij gemakkelijk vervangen worden door arseen en in mimetesiet Pb₅[Cl|(AsO₄)₃]) kan arseen vrij gemakkelijk vervangen worden door fosfor. Ook hier zijn er geen grenzen aan deze vervanging, zijn de mineralen niet op basis van uiterlijke kenmerken te onderscheiden en kan alleen uitvoerige analyse van de samenstelling uitsluitsel geven. Zolang het aandeel fosfor groter is dan het aandeel arseen noemen we het mineraal pyromorfiet. Willen we in de chemische formule laten zien dat er arseen in de pyromorfiet aanwezig is, dan noteren we Pb₅[Cl|(PO₄,AsO₄)₃]. Fosforhoudende mimetesiet noteren we als Pb₅[Cl|(AsO₄,PO₄)₃]. Voor de juiste identificatie kan alleen uitvoerige analyse van de samenstelling uitsluitsel geven. Voor een aantal mineralen van de vindplaats Les Montmins, Echassières, Allier, Auvèrgne, Frankrijk geldt bovenstaande uitleg over solid solutions ook. Het uitgebreide artikel over de Montmins mineralen en solid solutions staat te lezen in de Gea van maart 2011. Klik hier voor bestelling.

Kristalvorm

Pyromorfiet kristalliseert in het hexagonale kristalstelsel. Kristallen zien er meestal prismatisch uit en bestaan uit een zeszijdig prisma dat aan boven en onderkant met een plat vlak (het pinakoide vlak) is afgesloten.
De al eerder genoemde Emser tonnetjes zijn kort prismatisch van uiterlijk en vaak is er een echte tonvorm zichtbaar. De kristallen hebben een "buikje". De verklaring van het "uitbuiken" is dat het kristal is samengesteld uit vele kleine individuen. Door bijna-parallelgroei van de kristalletjes, ietsje geneigd ten opzichte van elkaar, ontstaat de ronding van de vlakken. Bijna steeds zijn het de prismavlakken die uitbuiken. Op de foto, figuur 5, is parallelgroei van de kristallen zichtbaar.

Facebook Crystal-Shapes geeft de volgende tekeningen voor pyromorfiet:

De piramidale vormen komen bij pyromorfiet veel minder vaak voor dan de prismatische vormen. De website SMORF heeft ons welwillend toestemming verleend tot het plaatsten van 3D kristalmodellen op onze site.

(sleep met de muis over een kristal om deze te roteren)

Gebruikte bronnen

• Minerals and their Localities, door J.H. Bernard en J. Hyršl; uitg.Granit
• Kristalmorfologie, een inleiding in de geometrische kristallografie, door Paul Tambuyser, uitg. Paul Tambuyser
• Lehrbuch der speziellen Mineralogie; Betechtin; uitg. VEB Deutscher Verlag für Grundstoffindustrie, Leipzig
• Pyromorphit, Mimetesit & Vanadinit; Extra Lapis 46