Zand van de Maand: Granaatzand en zware zanden

Lekker uitwaaien aan het strand? Loopt u ook altijd met uw neus naar de grond gericht te speuren naar mooie schelpen? Een variatie hierop is het strand afspeuren naar donkere plekken die zich tegen de duinenrij aan kunnen bevinden. De meeste kans maakt u na een behoorlijke herfststorm. Dichterbij gekomen zult u zien dat er sprake is van een roze, soms diep rode tint zand. U heeft een afzetting van granaatzand ontdekt. Een van de bekendste plekken hiervoor is het strand ten noorden van de zeewering bij Petten. Op de foto ziet u hoe dik zo'n pakket kan zijn. Ook is hierop is duidelijk te zien dat de afzetting heeft plaats gevonden hoog op het strand.

Granaatzand behoort tot de zware zanden. U kunt de proef op de som nemen door twee foto-containertjes mee te nemen, die exact hetzelfde zijn; de ene vult u ter plekke met het granaatzand en de andere met zand van buiten de granaatafzetting. U zult bemerken dat het containertje met (droog) granaatzand zwaarder is dan het emmertje met (droog) zand dat u elders vult. De soortelijke massa van granaat ligt n.l. hoger dan die van kwarts, waaruit verder de meeste zanden langs onze kust grotendeels bestaan. De korrels granaat worden vanuit zee meegevoerd door de golven en zij vallen hoog op het strand neer. De lichtere kwartskorrels spoelen of met de golven terug richting vloedlijn of worden na droging de duinen in geblazen. Zo ontstaat aan de voet van de duinen een natuurlijk concentraat. Duidelijk is dat dit zware zand aangevoerd wordt uit de Noordzee, maar hoe is het daar gekomen? De oorzaak moeten we o.a. zoeken in de ligging van de voorlopers van onze huidige rivieren, namelijk die vanuit het oosten stroomden en een hoger gelegen uitmonding hadden dan onze huidige rivieren nu hebben. Zij brachten o.a. materiaal mee uit Scandinavië, waar granaat deel uitmaakt van gesteenten als gneis. Mogelijk kwam het met de ijskappen mee of werd voortgestuwd door het ijs. Ook de Elbe kan een rol gespeeld hebben in de aanvoer van zware mineralen uit het Ertsgebergte.

Granaatzand is gewild bij de zandverzamelaars. Een duik in hun verzameling laat ons verschillende granaatzanden zien; vaak verzameld langs het strand, soms langs rivieren, of afkomstig uit groeves. De kleuren van de granaat variëren van licht roze tot diep rood. Met een beetje geluk kun je in zandafzettingen toch granaatkorrels vinden waarvan de oorspronkelijke kristalvorm nog goed herkenbaar is. Vooral op plekken waar granaat in het gesteente aanwezig is en het dus dicht bij de bron verzameld kan worden.

Op het strand vinden we granaatkorrels die anders van vorm zijn; zij hebben reeds een lang traject afgelegd van de plek van herkomst en zijn mede door het rollen in de golven afgerond zodat de oorspronkelijke kristalvorm niet meer te herkennen is. Langs de Nederlandse kust zijn zware zanden met enige regelmaat te vinden, vooral bijv. op de Kaloot (strand bij de kerncentrale van Borsele waar ook fossielen te vinden zijn), in Zeeland en op de eilanden Texel en Ameland, waar bij paal 19 soms zwaar zand te vinden is, en waarover in het GEA-tijdschrift uitgebreid is geschreven (september 1995; lees hier de artikelen).

Neem een volgende keer bij uw bezoek aan het strand eens een loepje mee, neem wat zand in de hand en laat het door uw vingers glijden. U zult zien dat heel veel korrels doorzichtig zijn, maar ook dat er veel niet doorzichtige korrels tussen zitten. Zijn er veel zwarte korrels? Dat zijn korrels magnetiet en vaak ook ilmeniet of leucoceen (meer beige-bruin). Het laatste mineraal is een verweringsproduct van ilmeniet. De genoemde mineralen zijn allen opaak, d.w.z. het zijn niet doorzichtige mineralen. Ze zijn tevens in meerdere of mindere mate magnetisch. Voor kinderen is het leuk om met een platte magneet in het droge zand te spelen. Wel moet deze magneet dan goed verpakt zijn in plastic. Als je de magneet vlak boven het droge zand houdt zie je de zwarte korrels er als het ware naar toe trekken. Snel zit er zoveel aan de magneet dat het noodzakelijk is de magneet op te schonen, in een doosje te leggen, voorzichtig uit de plastic verpakking te halen zonder de onbeschermde magneet met het zand in aanraking te laten komen. Vervolgens doe je een doorzichtig deksel op het doosje en beweeg je de magneet onder het doosje heen en weer. Kinderen zijn vaak verrukt door wat er nu gebeurt: de magnetiet korrels lijken aan elkaar te kleven en vormen draden of "baardjes" (zie foto's).

Wat gegevens tot slot

Granaat behoort tot de silicaat houdende mineralen en komt overal ter wereld voor. We zien het vooral in metamorfe gesteenten als mica-schisten en gneis. Het komt in mindere mate ook voor in enkele stollings-gesteenten en vaak in zandgesteenten. De naam stamt uit het latijn en betekent: korrel. In de granaatgroep komen veel variëteiten voor. Het betreft silicaten die zowel tweewaardige elementen bevatten, n.l. calcium, magnesium, ijzer en mangaan en als driewaardige elementen: aluminium, ijzer en chroom. Meest voorkomende granaten zijn: almandien en spessartien, waarvan de 1^e deel uit maakt van het zware zand van Petten. Verder behoren tot de granaatgroep: andradiet, grossulaar, pyroop en uwarowiet. Mengvormen komen ook voor. Granaten worden gebruikt in slijp-en polijstmiddelen bijv. in schuurpapier. Afsluitend nogmaals een blik op de dikke laag rood granaatzand bij Petten.

Met dank aan:
Illy en Piet Klimmert: foto's strand Petten
Anneke de Jong: magnetiet aan magneet
Alice Krull-Kalkman: alle andere foto's

Literatuur:
Referentiecollectie mineralen (uitgave WGZ): Dhr. L. Krook e.a.
GEA magazine september 1995 / juni 1999
Mineralen veldgids - Ole Johnson